ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

1883, 18 Φεβρουαρίου. Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννιέται στο Ηράκλειο (ή Μεγάλο Κάστρο) της Κρήτης που τελούσε υπό Οθωμανική κυριαρχία. Ο πατέρας του Μιχάλης (1856-1932) καταγόταν από το χωριό Βαρβάροι (τη σημερινή Μυρτιά, όπου βρίσκεται το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη). Ήταν έμπορος γεωργικών προϊόντων. Το 1882 παντρεύτηκε τη Μαρία Χριστοδουλάκη (1862-1932) που καταγόταν από το χωριό Ασυρώτοι (το σημερινό Κρυονέρι του Δήμου Κουλούκωνα, στο Νομό Ρεθύμνου).

1884. Γέννηση της αδελφής του Αναστασίας (μετέπειτα συζύγου Μιχάλη Σακλαμπάνη).

1887. Γέννηση της δεύτερης αδελφής του Ελένης (μετέπειτα συζύγου του Αριστείδη Θεοδοσιάδη).

1897-1898. Κατά την τελευταία μεγάλη Κρητική Επανάσταση, καταφεύγει με την οικογένειά του στη Νάξο. Εγγράφεται στη Γαλλική Εμπορική Σχολή του Τίμιου Σταυρού (καθολική), όπου μαθαίνει γαλλικά και ιταλικά και ανακαλύπτει το δυτικό πολιτισμό.

1899-1902. Επιστρέφει στο Ηράκλειο και συνεχίζει τις σπουδές του στο Γυμνάσιο Ηρακλείου, από όπου παίρνει το απολυτήριο με άριστα.

1906. Παίρνει με άριστα το δίπλωμα του Διδάκτορος της Νομικής. Πρωτοεμφανίζεται στα ελληνικά γράμματα με το δοκίμιο «Η αρρώστια του αιώνος» που δημοσιεύεται στο περιοδικό Πινακοθήκη με το ψευδώνυμο Κάρμα Νιρβαμή. Γράφει το δράμα Ξημερώνει, που επαινείται στον Παντελίδειο Δραματικόν Αγώνα και παίζεται σε ένα αθηναϊκό θέατρο τον επόμενο χρόνο. Δημοσιεύει το πρώτο του μυθιστόρημα, Όφις και Κρίνο, το οποίο υπογράφει και πάλι με το ψευδώνυμο Κάρμα Νιρβαμή.

1907-1909. Βρίσκεται στο Παρίσι για ανώτερες σπουδές. Παρακολουθεί τη διδασκαλία του Γάλλου φιλόσοφου Ανρί Μπερξόν και ανακαλύπτει το έργο του Γερμανού φιλόσοφου Φρειδερίκου Νίτσε. Γράφει το μυθιστόρημα Σπασμένες ψυχές που δημοσιεύεται στο περιοδικό Νουμάς με το ψευδώνυμο Πέτρος Ψηλορείτης και σχεδιάζει τα μυθιστορήματα Ζωή η αυτοκρατόρισσα και Θεάνθρωπος. Γράφει, επίσης, την τραγωδία Ο Πρωτομάστορας (ή Θυσία), τη διατριβή Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας, που εκδίδεται στο Ηράκλειο, καθώς και τη μονόπρακτη τραγωδία, Κωμωδία, η οποία δημοσιεύεται στο περιοδικό Κρητική Στοά του Hρακλείου με το ψευδώνυμο Πέτρος Ψηλορείτης.

1910. Εγκαθίσταται στην Αθήνα, όπου βραβεύεται η τραγωδία του Ο Πρωτομάστορας (ή Θυσία), η οποία δημοσιεύεται με το ψευδώνυμο Πέτρος Ψηλορείτης. Συγκαταλέγεται μεταξύ των ιδρυτικών μελών του Επαιδευτικού Ομίλου (μαζί με τον Αλέξανδρο Δελμούζο, τον Δημήτρη Γληνό κ.ά.).

1911. Παντρεύεται στο Ηράκλειο τη Γαλάτεια Αλεξίου (την οποία θα διαζευχτεί το 1926).

1911-1915. Μεταφράζει μια σειρά από σπουδαιότατα φιλοσοφικά και επιστημονικά έργα (μεταξύ αυτών έργα των: Νίτσε, Δαρβίνου, Μπερξόν, διάλογοι του Πλάτωνα κλπ). Οι μεταφράσεις του δημοσιεύονται στην Αθήνα από τις εκδόσεις Φέξη.

1912. Πρωτοπαρουσιάζει στην Ελλάδα τον Μπερξόν με ένα πολυσέλιδο δοκίμιο που δημοσιεύεται στην Αθήνα, στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου.

1912-1913. Κατά τους βαλκανικούς πολέμους στρατεύεται ως εθελοντής και περιέρχεται τη Βόρεια Ελλάδα.

1914. Περιήγηση στο Άγιον Όρος με τον φίλο του ποιητή Άγγελο Σικελιανό. Γράφει τις τραγωδίες Χριστός και Οδυσσέας.

1915. Ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός ταξιδεύουν σε όλη την Ελλάδα, αναζητώντας τη «συνείδηση της γης και της φυλής» τους.

1915. Ο Καζαντζάκης περιηγείται και πάλι στο Άγιον Όρος. Γνωρίζεται με τον Γιώργη Ζορμπά. Εκμεταλεύονται επιχείρηση ξυλίας. Η γνωριμία τους θα του εμπνεύσει το μυθιστόρημα που έγινε διάσημο, Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά.

1916. Παρουσιάζεται στην Αθήνα το έργο Ο Πρωτομάστορας διασκευασμένο σε «μουσική τραγωδία» από τον συνθέτη Μανόλη Καλομοίρη.

1917. Οργανώνει, μαζί με τον Γιώργη Ζορμπά (τον περίφημο «Αλέξη Ζορμπά» του μυθιστορήματος), την εκμετάλλευση ενός λιγνιτωρυχείου στην Πραστοβά της μεσσηνιακής Μάνης.

1918. Με ορμητήριο τη Ζυρίχη, περιηγείται την κεντρική και ανατολική Ελβετία συντροφιά με το στενό του φίλο διπλωμάτη Γιάννη Σταυριδάκη και την Ελληνίδα φιλόσοφο Έλλη Λαμπρίδη. Επισκέπτεται συστηματικά τους τόπους από όπου είχε περάσει ο Νίτσε.

1919. Ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος τον διορίζει Διευθυντή, και στη συνέχεια Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου Περιθάλψεως. Αναχωρεί για τον Καύκασο επικεφαλής ειδικής αποστολής (στην οποία μετέχουν, μεταξύ άλλων, ο Γιάννης Σταυριδάκης - που πεθαίνει στην Τιφλίδα κατά τη διάρκεια της αποστολής - καθώς και ο Γιώργης Ζορμπάς) με σκοπό τον επαναπατρισμό των Ελλήνων που διώκονται από τους μπολσεβίκους και τους Κούρδους. Επαναπατρίζονται έτσι 150.000 πρόσφυγες που εγκαθίστανται στη Μακεδονία και τη Θράκη.

1920. Συνεχίζει τη συγγραφή της έμμετρης τραγωδίας Ηρακλής. Παραιτείται από το Υπουργείο και φεύγει για το Βερολίνο.

1921. Επισκέπτεται πολλές γερμανικές πόλεις. Φτάνει στη Βιένη και κατόπιν επιστρέφει στην Αθήνα.

1922. Διαμένει στη Βιένη και μετά στο Βερολίνο. Κατά τη διαμονή του στην αυστριακή πρωτεύουσα, προσβάλλεται από μια παράξενη δερματοπάθεια, πράγμα που τον ωθεί να μελετήσει τον Φρόιντ και να μυηθεί στην ψυχανάλυση. Στο Βερολίνο, συγκλονίζεται από την είδηση της Μικρασιατικής Καταστροφής. Γίνεται μάρτυρας της χαοτικής κατάστασης που επικρατεί στη Γερμανία και της δυστυχίας του λαού της μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Γνωρίζεται με έναν κύκλο Πολωνοεβραίων επαναστατριών (τον αποκαλούμενο «πύρινο κύκλο») που τον επηρεάζει βαθιά. Συμμετέχει ενεργά στις προσπάθειες για αναμόρφωση της παιδείας. Αρχίζει να γράφει την τραγωδία Βούδας. Σχεδιάζει το σημαντικότερο δοκίμιό του, την Ασκητική.

1923. Βρίσκεται πάντα στο Βερολίνο. Τελειώνει το δοκίμιο Ασκητική, Salvatores Dei. Ταξιδεύει σε πολλές πόλεις της Γερμανίας και επισκέπτεται δύο φορές το Νάουμπουργκ, μια πόλη στενά συνδεδεμένη με τη ζωή του Νίτσε.

1924. Σύντομη διαμονή στην Ιταλία. Στην Ασίζη, τελειώνει την τραγωδία Βούδας. Επιστρέφει στην Αθήνα, όπου γνωρίζεται με την Ελένη Σαμίου (την οποία θα παντρευτεί σε δεύτερο γάμο το 1945). Αναλαμβάνει μια πολιτική δράση στο Ηράκλειο στο πλευρό των απομάχων που ανήκαν στην Πανελλήνια Ένωση Παλαιών Πολεμιστών της Ελλάδος, μια ανατρεπτική - επαναστατική οργάνωση. Αρχίζει να γράφει το μεγάλο επικό του ποίημα Οδύσσεια. Γράφει το δοκίμιο Συμπόσιο.

1925. Διώκεται δικαστικά για την πολιτική του δράση στο Ηράκλειο. Υποβάλλει στον ανακριτή ένα βαρυσήμαντο πολιτικό κείμενο με τίτλο Ομολογία Πίστεως, όπου διακηρύσσει με παρρησία τις προοδευτικές του αντιλήψεις. Διακοπές στις Κυκλάδες. Συνεχίζει τη συγγραφή της Οδύσσειας (ραψωδίες Α-Ζ). Επισκέπτεται τη Σοβιετική Ένωση ως απεσταλμένος της αθηναϊκής εφημερίδας Ελεύθερος Λόγος (που δημοσιεύει και τις εντυπώσεις του). Στο ταξίδι αυτό έρχεται σε επαφή με ποικίλες όψεις του σοβιετικού καθεστώτος, θεσμικές και άλλες.

1926. Γνωρίζεται στην Αθήνα με τον Παντελή Πρεβελάκη. Η φιλία τους θα διαρκέσει 31 χρόνια. Ταξιδεύει σε Παλαιστίνη, Κύπρο, Ισπανία, Ιταλία. Οι εντυπώσεις του από την Ισπανία και την Ιταλία δημοσιεύονται στην αθηναϊκή εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος. Στο τέλος του έτους φεύγει για την Αίγυπτο. Συναντά στην Αλεξάνδρεια τον ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη. Στη συνέχεια, επισκέπτεται το Σινά.

1927. Οι εντυπώσεις του από την Αίγυπτο και το Σινά δημοσιεύονται στην εφημερίδα Ελεύθερος Λόγος. Εγκαθίσταται στην Αίγινα και ασχολείται αποκλειστικά με τη συγγραφή της Οδύσσειας, την οποία τελειώνει (ραψωδίες Η-Ω). Η Ασκητική δημοσιεύεται στο περιοδικό Αναγέννηση του Δημήτρη Γληνού. Εκδίδεται στην Αθήνα η τραγωδία Νικηφόρος Φωκάς. Γράφει πάνω από διακόσια άρθρα για το Μεγάλο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη. Προσκεκλημένος από τη σοβιετική κυβέρνηση για τον εορτασμό της δέκατης επετείου της Οκτωβριανής Επανάστασης, επισκέπτεται και πάλι τη Ρωσία. Στη Μόσχα γνωρίζεται με πλήθος διανοούμενων από όλον τον κόσμο και ιδιαίτερα με τον Ελληνορουμάνο συγγραφέα Παναΐτ Ιστράτι. Επισκέπτονται μαζί τον Καύκασο (Γεωργία, Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν) και την Ουκρανία. Επιστρέφουν μαζί στην Ελλάδα.

1928. Η εφημερίδα Πρωία δημοσιεύει τις εντυπώσεις του Καζαντζάκη από τη Σοβιετική Ένωση. Εκείνος και ο Ιστράτι μιλούν για τα επιτεύγματα του σοβιετικού καθεστώτος σε μια μεγάλη συγκέντρωση στην Αθήνα, στο θέατρο «Αλάμπρα». Διώκονται δικαστικά. Ταξιδεύει για τρίτη φορά στην Ουκρανία και στη Ρωσία (από το Μουρμάνσκ έως το Βλαδιβοστόκ) και στη συνέχεια φεύγει για τον Καύκασο. Γράφει σενάρια για τον ρωσικό κινηματογράφο (μεταξύ των οποίων ένα για τον Λένιν). Συνοδευόμενος από τον Παναΐτ Ιστράτι συναντά στη Μόσχα τον Μαξίμ Γκόρκι. Εκδίδονται στην Αθήνα οι τραγωδίες Οδυσσέας και Χριστός, καθώς και το ταξιδιωτικό Τι είδα στη Ρουσία.

1929. Ταξιδεύει στην Κεντρική Ασία (Καζακστάν, Ουζμπεκιστάν και Τουρκμενιστάν). Εγκαθίσταται με την Ελένη Σαμίου στο Γκόττεσγκαμπ, στην Τσεχοσλοβακία. Γράφει στα γαλλικά το μυθιστόρημα Toda-Raba, Moscou a crié (Τόντα-Ράμπα, Η Μόσχα φώναξε), εμπνευσμένο από τις εντυπώσεις του από τη Σοβιετική Ένωση. Δεύτερη γραφή της Οδύσσειας.

1930. Γράφει την Ιστορία της Ρωσικής Λογοτεχνίας, που εκδίδεται στην Αθήνα την ίδια χρονιά. Διαμένει στο Παρίσι και κατόπιν στη Νίκαια. Εκεί μεταφράζει ή διασκευάζει παιδικά βιβλία για λογαριασμό δύο Αθηναίων εκδοτών.

1931. Κατοικεί στην Αίγινα. Αφιερώνεται στη συγγραφή ενός Γαλλοελληνικού λεξικού. Φεύγει για το Παρίσι, όπου επισκέπτεται την Αποικιακή Έκθεση. Διαμονή στο Γκόττεσγκαμπ, όπου φιλοξενεί τον Παντελή Πρεβελάκη. Προγραμματίζει μαζί του μια πενταετή συνεργασία. Ο Τόντα-Ράμπα δημοσιεύεται σε μία παρισινή επιθεώρηση και μεταφράζεται στα ολλανδικά.

1932. Στα πλαίσια της συνεργασίας του με τον Πρεβελάκη, γράφει νέα σενάρια. Επίσης, ολοκληρώνει την τρίτη γραφή της Οδύσσειας. Εγκαθίσταται για ένα διάστημα στο Παρίσι, όπου συνεργάζεται και πάλι με τον Πρεβελάκη. Μεταφράζει τη Θεία Κωμωδία του Δάντη. Συνθέτει ένα κάντο σε «τέρτσα ρίμα» προς τιμήν του. Από το Παρίσι, φεύγει για τη Μαδρίτη, όπου έρχεται σε επαφή με τους εκπροσώπους της πνευματικής και καλλιτεχνικής άνθησης, που χαρακτηρίζει τη δημοκρατική Ισπανία εκείνη την εποχή. Μεταφράζει μία σειρά από τα καλύτερα ποιήματα της νεότερης ισπανικής λυρικής ποίησης (Ραμόν Χιμένεθ, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, Ραφαέλ Αλμπέρτι, Μιγκουέλ ντε Ουναμούνο κ.ά.).

1933. Μετά την επιστροφή του στην Αίγινα, δημοσιεύει τις εντυπώσεις του από την Ισπανία στην εφημερίδα Καθημερινή και τις μεταφράσεις έργων της ισπανικής λυρικής ποίησης στο περιοδικό Ο Κύκλος. Γράφει μια σειρά από κάντα (Τερτσίνες) για να τιμήσει τους «αρχηγούς των ψυχών»: Γκρέκο, Τσιγκισχάνος, Ψυχάρης, Αγία Τερέζα. Ασχολείται με την τέταρτη γραφή της Οδύσσειας.

1934. Συνθέτει νέα κάντα: Λένιν, Δον Κιχώτης, Μωάμεθ, Νίτσε, Βούδας, Μωυσής, Εις εαυτόν, Τερτσίνα, Ελένη. Συγκατοικεί με τον Πρεβελάκη επί έξι μήνες στην Αίγινα. Γράφει σχολικά βιβλία για να πάρει μέρος σε ένα διαγωνισμό του Υπουργείου Παιδείας. Η μετάφραση της Θείας Κωμωδίας δημοσιεύεται στην Αθήνα. Ο Τόντα-Ράμπα επανεκδίδεται στο Παρίσι.

1935. Αγοράζει ένα οικόπεδο στην Αίγινα και ετοιμάζεται να χτίσει σπίτι. Επιβιβάζεται σε ένα φορτηγό πλοίο με προορισμό την Ιαπωνία και την Κίνα, τις οποίες περιηγείται επί τρεις περίπου μήνες. Οι ταξιδιωτικές εντυπώσεις του από την Άπω Ανατολή δημοσιεύονται στην εφημερίδα Ακρόπολις. Τελειώνει την πέμπτη γραφή της Οδύσσειας και μεταφράζει το δράμα του Χάουπτμαν Πριν απ'το ηλιοβασίλεμα.

1936. Γράφει στα γαλλικά το μυθιστόρημα Le jardin des rochers (Ο βραχόκηπος, εμπνευσμένο από το ταξίδι του στην Ιαπωνία και την Κίνα). Γράφει νέα κάντα (Σαίξπηρ, Λεονάρδος, Τόντα-Ράμπα, Χιντεγιόση). Μεταφράζει το έργο του Πιραντέλο Απόψε αυτοσχεδιάζουμε, από το οποίο εμπνέεται για την κωμωδία του Ο Οθέλος ξαναγυρίζει. Μεταφράζει, επίσης, τον πρώτο Φάουστ του Γκαίτε, καθώς και τον Οθέλλο του Σαίξπηρ. Ταξιδεύει στην Ισπανία κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου.

1937. Ολοκληρώνει την έκτη γραφή της Οδύσσειας. Το Ταξιδεύοντας. Ισπανία εκδίδεται στην Αθήνα. Το δεύτερο μέρος, με τίτλο «Viva la muerte!», είναι αφιερωμένο στον εμφύλιο πόλεμο. Η μετάφραση του Φάουστ δημοσιεύεται στην Καθημερινή. Τελειώνει το χτίσιμο του σπιτιού του στην Αίγινα. Περιηγείται την Πελοπόννησο. Γράφει την τραγωδία Μέλισσα. Ο Τόντα-Ράμπα δημοσιεύεται στα ισπανικά στη Χιλή.

1938. Επεξεργάζεται την έβδομη (και τελευταία) γραφή της Οδύσσειας και στη συνέχεια ασχολείται στην Αθήνα με την εκτύπωσή της. Η Οδύσσεια εκδίδεται στην Αθήνα, στο τέλος του έτους. Δημοσιεύεται το Ταξιδεύοντας –Ιαπωνία-Κίνα. Μεταφράζει το θεατρικό έργο Σεμέλη της Inge Westfal.

1939. Η τραγωδία Μέλισσα δημοσιεύεται στο περιοδικό Νέα Εστία. Ο Βραχόκηπος δημοσιεύεται στο Άμστερνταμ. Προσκεκλημένος από το Βρετανικό Συμβούλιο επισκέπτεται την Αγγλία. Γράφει εκεί την τραγωδία Ιουλιανός ο Παραβάτης. Επιστρέφει στην Αίγινα.

1940. Γράφει ένα νέο ταξιδιωτικό, Ταξιδεύοντας–Αγγλία. Περιηγείται την Κρήτη. Ανώνυμα ή με ψευδώνυμο δημοσιεύει σε περιοδικά και εφημερίδες μυθιστορηματικές βιογραφίες, καθώς και τα παιδικά μυθιστορήματα Στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου και Στα παλάτια της Κνωσσού.

1941. Κατοικεί στην Αίγινα. Εκδίδεται στην Αθήνα το Ταξιδεύοντας-Αγγλία. Τελειώνει την τραγωδία Βούδας και αρχίζει το μυθιστόρημα Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Το μυθιστόρημα Le jardin des rochers δημοσιεύεται στα ισπανικά στη Χιλή.

1942. Έρχεται για λίγο στην Αθήνα, όπου συναντά τον καθηγητή Ι. Θ. Κακριδή και θέτουν τη βάση της συνεργασίας τους για τη μετάφραση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας του Ομήρου. Συναντά ξανά, ύστερα από πολλά χρόνια χωρισμού, τον Άγγελο Σικελιανό. Επιστρέφει στην Αίγινα και τελειώνει μόνος την πρώτη γραφή της μετάφρασης της Ιλιάδας.

1943. Τελειώνει το μυθιστόρημα Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και αρχίζει την τριλογία του Προμηθέα.

1944. Γράφει τα θεατρικά έργα Καποδίστριας και Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.

1945. Διαμένει στην Αθήνα και εργάζεται για την ενοποίηση διαφόρων σοσιαλιστικών ομάδων. Οι προσπάθειές του καταλήγουν στην ίδρυση της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ένωσης. Παντρεύεται την Ελένη Σαμίου (με κουμπάρους τον Άγγελο και την Άννα Σικελιανού). Διορίζεται Υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην Κυβέρνηση Σοφούλη. Εκδίδονται στην Αθήνα η τραγωδία Ιουλιανός ο Παραβάτης και η οριστική εκδοχή της Ασκητικής. Εκλέγεται Πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Πηγαίνει στην Κρήτη ως μέλος μιας αποστολής της Ελληνικής Κυβέρνησης, στην οποία συμμετέχουν και οι καθηγητές Ι. Καλιτσουνάκης και Ι. Θ. Κακριδής, για τη διαπίστωση των ωμοτήτων των ναζιστών.

1946. Παραιτείται από το υπουργικό αξίωμα. Η Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών προτείνει την υποψηφιότητά του, μαζί με εκείνη του Άγγελου Σικελιανού, για το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Δεν του απονέμεται ούτε τότε ούτε και αργότερα εξαιτίας της σκληρής πολεμικής των ελληνικών αρχών (πολιτικών, ακαδημαϊκών, θρησκευτικών). Φεύγει για την Αγγλία, προσκεκλημένος από το Βρετανικό Συμβούλιο. Από το BBC, απευθύνει έκκληση στους διανοούμενους όλου του κόσμου να ιδρύσουν μία «Διεθνή του Πνεύματος», που δημοσιεύεται στη συνέχεια στο περιοδικό Life and Letters. Επειδή θεωρήθηκε από τις βρετανικές αρχές ως ανεπιθύμητο πρόσωπο λόγω της αντίθεσής του προς την κρατούσα πολιτική εξουσία στην Ελλάδα και την αποκατάσταση της μοναρχίας, φεύγει για το Παρίσι, προσκεκλημένος από τη γαλλική κυβέρνηση. Εκδίδεται στην Αθήνα το θεατρικό του έργο Καποδίστριας.

1947. Διορίζεται στην Ουνέσκο ως σύμβουλος για τη λογοτεχνία. Ο Ζορμπάς εκδίδεται στο Παρίσι σε γαλλική μετάφραση.

1948. Παραιτείται από τη θέση του στην Ουνέσκο για να αφιερωθεί στο δημιουργικό του έργο. Ο Ιουλιανός ο Παραβάτης παρουσιάζεται στο Παρίσι από ένα θίασο νέων ηθοποιών (μεταξύ των οποίων και ο Μισέλ Πικολί).

Στο Διεθνές Συνέδριο Λογοτεχνίας, στο Παρίσι, μιλάει για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Εγκαθίσταται στην Αντίμπ (στη Νότια Γαλλία), την αρχαία Αντίπολη, που είχαν ιδρύσει οι Έλληνες από την Ιωνία της Μικράς Ασίας. Γράφει την τραγωδία Σόδομα και Γόμορρα (που δημοσιεύεται τον επόμενο χρόνο στο περιοδικό Νέα Εστία), καθώς και το μυθιστόρημα Ο Χριστός ξανασταυρώνεται.

1949. Γράφει ένα νέο μυθιστόρημα, Οι αδερφοφάδες, καθώς και τις τραγωδίες Κούρος (ή Θησέας) και Χριστόφορος Κολόμβος (ή Το Χρυσό μήλο). Αρχίζει το μυθιστόρημα Ο Καπετάν Μιχάλης (όπου προσπαθεί ν’ αναστήσει το Ηράκλειο της παιδικής του ηλικίας). Ξαναγράφει τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο.

1950. Τελειώνει την πρώτη γραφή του Καπετάν Μιχάλη. Σύντομη διαμονή στις γαλλικές Άλπεις, ταξίδι στην Ισπανία. Αρχίζει τη συγγραφή του μυθιστορήματος Ο τελευταίος πειρασμός. Ο Χριστός ξανασταυρώνεται εκδίδεται στα σουηδικά στη Στοκχόλμη.

1951. Τελειώνει τον Τελευταίο πειρασμό. Ταξιδεύει στην Ιταλία. Η βιογραφία του Αγίου Φραγκίσκου από τον Γιοχάνες Γιόργκενσεν εκδίδεται στην Αθήνα, σε μετάφραση και με πρόλογο του Καζαντζάκη. Ο Ζορμπάς εκδίδεται στα πορτογαλικά και ο Χριστός ξανασταυρώνεται στα νορβηγικά, με τίτλο Τα ελληνικά πάθη. Η Ασκητική εκδίδεται στην Αθήνα από το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών σε γαλλική μετάφραση.

1952. Αναπαύεται στο αυστριακό Τυρόλο. Επισκέπτεται την Ιταλία και επιστρέφει στην Αντίμπ. Υποφέροντας από σοβαρή μόλυνση στο δεξί του μάτι, νοσηλεύεται σε νοσοκομείο του Άμστερνταμ. Τα μυθιστορήματά του γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία σε πολλές χώρες. Ο Ζορμπάς εκδίδεται στα γερμανικά και στα αγγλικά, ο Χριστός ξανασταυρώνεται στα ολλανδικά, στα δανικά και στα φινλανδικά, ο Τελευταίος πειρασμός στα νορβηγικά και στα σουηδικά.

1953. Υποφέροντας πάντα από το μάτι του, νοσηλεύεται σε νοσοκομείο του Παρισιού. Διαπιστώνεται σοβαρή ανωμαλία της λέμφου που τον ταλαιπωρεί από χρόνια. Επιστρέφει στην Αντίμπ όπου έρχεται να τον επισκεφτεί ο καθηγητής Ι. Θ. Κακριδής. Εργάζονται μαζί για την οριστική μορφή της μετάφρασης της Ιλιάδας του Ομήρου. Γράφει το μυθιστόρημα Ο Φτωχούλης του Θεού. Ο Καπετάν Μιχάλης εκδίδεται στην Αθήνα. Ορισμένες σελίδες αυτού του μυθιστορήματος, καθώς και ο Τελευταίος πειρασμός επισύρουν την εχθρότητα της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, που απειλεί να τον αφορίσει (δεν πραγματοποιήθηκε η απειλή). Ο Καζαντζάκης υποστηρίζεται από πολλούς εκπροσώπους της κοινής γνώμης. Μεταφράσεις του Αλέξη Ζορμπά δημοσιεύονται στη Ζυρίχη, τη Νέα Υόρκη και το Όσλο. Ο Χριστός ξανασταυρώνεται εκδίδεται στα γερμανικά και στα αγγλικά, στο Βερολίνο και στη Νέα Υόρκη. Τα θεατρικά έργα Μέλισσα και Κούρος (Θησέας) εκδίδονται σε έναν τόμο στο Μονακό, σε μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη.

1954. Συνεργάζεται με τον Τσέχο συνθέτη Μποχουσλάβ Μαρτινού για μια όπερα πάνω σε λιμπρέτο παρμένο από το έργο Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Το 1961, η Όπερα της Ζυρίχης θα παρουσιάσει την όπερα του Μαρτινού με τίτλο Τα ελληνικά πάθη. Η καθολική εκκλησία αναγράφει στον Ίνδικα τον Τελευταίο πειρασμό. Συνεργάζεται στενά με τον Ελληνοαμερικανό λόγιο Κίμωνα Φράιερ για τη μετάφραση της Οδύσσειας στα αγγλικά. Η αθηναϊκή εφημερίδα Ελευθερία αρχίζει να δημοσιεύει σε συνέχειες το Φτωχούλη του Θεού. Ο νεοσύστατος έκδοτικός οίκος «Δίφρος» αναλαμβάνει την έκδοση των Απάντων του Καζαντζάκη, με πρώτα εκδιδόμενα έργα το μυθιστόρημα Ο Χριστός ξανασταυρώνεται και τη μετάφραση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη. Ο Χριστός ξανασταυρώνεται εκδίδεται στην Οξφόρδη και το Μπουένος Άιρες και ο Φτωχούλης στο Όσλο. Νοσηλεύεται για πρώτη φορά στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας, στην Πανεπιστημιακή Κλινική, όπου διαπιστώνεται ότι πάσχει από «καλοήθη λεμφοειδή λευχαιμία». Στο Παρίσι, ο Ζορμπάς παίρνει το βραβείο για το καλύτερο ξένο βιβλίο εκείνης της χρονιάς. Μία θεατρική διασκευή του μυθιστορήματος Ο Χριστός ξανασταυρώνεται παίζεται στο Όσλο και στο Ελσίνκι. Μετοικεί με τη σύζυγό του Ελένη στο ιδιόκτητο σπίτι τους στην Αντίμπ.

1955. Ταξιδεύει στην Ιταλία και την Ελβετία (Καντεμάριο, Λουγκάνο). Αρχίζει να γράφει την πνευματική του αυτοβιογραφία, Αναφορά στον Γκρέκο. Επισκέπτεται την Αλσατία, όπου συναντά τον Άλμπερτ Σβάιτσερ, «τον Φτωχούλη του Θεού του καιρού μας». Εκδίδεται στην Αθήνα η μετάφραση της Ιλιάδας του Ομήρου από τους Καζαντζάκη-Κακριδή. Ο «Δίφρος» εκδίδει στην Αθήνα τον πρώτο τόμο του Θεάτρου (τριλογία του Προμηθέα, Κούρος, Οδυσσέας και Μέλισσα), καθώς και τον Τελευταίο πειρασμό. Μεταφράσεις του Ζορμπά εκδίδονται στο Μιλάνο και στο Ζάγκρεμπ. Ο Χριστός ξανασταυρώνεται εκδίδεται στο Παρίσι και στη Βερόνα, ο Καπετάν Μιχάλης σε: Νέα Υόρκη, Βερολίνο, Όσλο, Κοπεγχάγη, Στοκχόλμη, Ελσίνκι.

1956. Πηγαίνει στο Φράιμπουργκ για την ετήσια θεραπεία του. Επιστρέφει στην Αντίμπ και ξαναφεύγει για τη Βιένη, όπου του απονέμεται το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης. Εκεί γνωρίζει τον Κολομβιανό ποιητή Χόρχε Σαλαμέα, του οποίου μεταφράζει μερικά ποιήματα και προλογίζει το αφήγημα Ο μέγας Μπουρουντούν Μπουρουντά πέθανε (μετάφραση Σ. Σκιαδαρέση, Δίφρος, Αθήνα 1957). Τελειώνει την Αναφορά στον Γκρέκο. Παίρνει μέρος στις Διεθνείς Συναντήσεις στη Γενεύη. Ο «Δίφρος» εκδίδει στην Αθήνα τον δεύτερο και τον τρίτο τόμο του Θεάτρου (Χριστός, Ιουλιανός, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και Καποδίστριας, Χριστόφορος Κολόμβος, Σόδομα και Γόμορρα, Βούδας), καθώς και το Ταξιδεύοντας-Ρωσία, το Ταξιδεύοντας-Ιαπωνία-Κίνα, τον Τόντα-Ράμπα και το Φτωχούλη του Θεού. Του απονέμεται στην Αθήνα το Κρατικό Βραβείο Θεάτρου. Ο Καπετάν Μιχάλης εκδίδεται σε: Παρίσι, Οξφόρδη, Λισαβώνα, Λιουμπλιάνα, Ρεϋκιαβίκ και ο Φτωχούλης του Θεού σε: Αμβούργο, Στοκχόλμη και Κοπεγχάγη. Συναντά στην Αντίμπ τη Μαρία Βοναπάρτη, επιφανή μαθήτρια του Φρόιντ, στην οποία είχε αφιερώσει τον Τελευταίο πειρασμό.

1957. Επεξεργάζεται τη μετάφραση της Οδύσσειας του Ομήρου. Πηγαίνει και πάλι στο Φράιμπουργκ για την ετήσια θεραπεία του. Δίνει στο Παρίσι μια μακρά συνέντευξη για το έργο του, που μεταδίδεται από τη γαλλική ραδιοφωνία. Στο φεστιβάλ Κανών προβάλλεται η κινηματογραφική ταινία του Ζιλ Ντασσέν Celui qui doit mourir (Αυτός που πρέπει να πεθάνει) βασισμένη στο μυθιστόρημα Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, με πρωταγωνίστρια τη διάσημη ηθοποιό Μελίνα Μερκούρη. Κυκλοφορεί στην Αθήνα η δεύτερη και οριστική έκδοση της Οδύσσειας. Προσκεκλημένος από την Κινεζική Κυβέρνηση, αναχωρεί μέσω Μόσχας για την Κίνα. Περιήγηση στην Κίνα και συνάντηση με τον Τσου Εν-Λάι. Μετά την Κίνα, επισκέπτεται την Ιαπωνία.

Στο ταξίδι του γυρισμού, αρρωσταίνει βαριά. Νοσηλεύεται για λίγο στην Κοπεγχάγη και έπειτα μεταφέρεται στο Φράιμπουργκ.


Η τελευταία φωτογραφία του Νίκου Καζαντζάκη
στην κλινική του Φράιμπουργκ
Εκεί, στην Πανεπιστημιακή Κλινική, θα φύγει από τη ζωή στις 26 Οκτωβρίου 1957, σε ηλικία 74 ετών. Η σορός του μεταφέρεται στην Αθήνα, όπου η Αρχιεπισκοπή αρνείται οποιαδήποτε θρησκευτική τελετή για τον επιφανή τεθνεώτα. Κατόπιν τούτου, η σορός μεταφέρεται στο Ηράκλειο, τη γενέτειρά του, όπου εκτίθεται σε λαϊκό προσκύνημα, στη μητρόπολη του Αγίου Μηνά. Στις 6 Νοεμβρίου 1957, κηδεύεται στο Ηράκλειο δημοσία δαπάνη, χοροστατούντος του Μητροπολίτη Κρήτης Ευγενίου και παρουσία των πολιτικών αρχών και του Έλληνα Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων (Αχιλλέας Γεροκωστόπουλος). Ενταφιάζεται στο οχυρό Μαρτινέγκο, ψηλά πάνω στα ενετικά τείχη, ύστερα από ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου του Ηρακλείου. Ο τάφος του, σύμφωνα με την επιθυμία του, φέρει την ακόλουθη επιγραφή: